Geomapping informacji o nagraniach znajdujących się w cyfrowym repozytorium
W repozytorium cyfrowym Etnofon gromadzone są nagrania dokumentalne zrealizowane na terenie całej Polski od początku ubiegłego stulecia do współczesności. Są to źródła historyczne pochodzące z największej i najstarszej kolekcji tego typu – ze Zbiorów Fonograficznych Instytutu Sztuki PAN oraz z wielu innych zbiorów naukowych, muzealnych, regionalnych i in. Rejestracji dokonywano w różnych miejscach i w różnym czasie. Ze względu na etnomuzyczny charakter dokumentów nagrania realizowano na prowincji a w poszukiwaniu artystów ludowych i informatorów docierano, często z trudem, do najmniejszych miejscowości, wiosek, przysiółków – słowem: nierzadko na przysłowiowy „koniec świata” . Nie brak też nagrań dokonanych na polach, w lasach, na drodze prowadzącej z jednej wsi do drugiej. Kiedy indziej znów korzystano z okazji np. jarmarku, targu, skupu. Wówczas w miasteczku, gdzie taki zjazd się odbywał spotykano ludzi pochodzących z nieodległych miejscowości co, mówiąc współczesnym językiem, sprzyjało logistyce dokumentacji. Wiele nagrań dokonano również podczas przeglądów, festiwali, imprez folklorystycznych regionalnych lub ogólnopolskich gdzie w jednym miejscu można usłyszeć pieśni i melodie „od Tatr do Bałtyku”.
Towarzysząca nagraniom dokumentacja – jeśli w ogóle została sporządzona lub przetrwała do naszych czasów – prowadzona była przez różnych dokumentalistów bardzo odmiennie, choć zwykle jednym z elementów stałych i obligatoryjnych (co jest jasne dla etno-dokumentalisty) jest notka o miejscu nagrania i informacja, skąd pochodzą i gdzie mieszkają wykonawcy. Niejednokrotnie jednak zapis na skrawku papieru lub pudełku do taśmy typu: „nagrano w Nowej Wsi” lub „w Zalesiu” to początek długiej i mozolnej pracy osoby współcześnie opracowującej historyczny materiał… Dobrze, jeśli zapis jest czytelny. Nie jest też obojętne, czy opisu nagrania dokonywała ta sama osoba, która uczestniczyła w sesji nagraniowej (wówczas zwykle uwzględniano opisy odzwierciedlające stan administracyjny obowiązujący w czasie nagrania) czy też opisy powstawały później i tworzone były przez kogoś, kto w nagraniu nie uczestniczył. Weryfikacji wymagają informacje spisywane „z ust ludu” – wykonawcy bowiem często posługiwali się lokalną, nieurzędową nomenklaturą. Czasem w wyniku pracochłonnego śledztwa okazuje się, że danej miejscowości nie ma na mapie, przestała istnieć, została wchłonięta przez inną.
Źródła dotyczące informacji o nagraniach z zasobu IS PAN oraz pomagające w identyfikacji miejsc nagrań terenowych. Grudzień 2021 r.
Istotną rzeczą jest także badanie historycznego kontekstu powstawania nagrań i umiejętność interpretacji redagowania dokumentów przez dokumentalistów działających np. 70 lat temu i stosujących metody wypracowane w konkretnej instytucji. Te metody – jak wykazały badania prowadzone w naszym projekcie – nie były w pełni spójne a często nawet podążano drogą całkiem odmienną co implikował charakter nagrywanego repertuaru (np. dla dokumentalistów z Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego istotny był podział oparty na administracji kościelnej). Z kolei dla wczesnych nagrań ze Zbiorów IS PAN nadrzędna była informacja o proweniencji materiału co współcześnie może być mylone z miejscem nagrania, które nie zawsze jest łatwe do oznaczenia a podpowiedzi dostarcza szereg kontekstowej dokumentacji towarzyszącej.
Dodajmy do tego zasadniczy fakt, iż w drugiej połowie ubiegłego stulecia (a więc wówczas, gdy postała większość zgromadzonej do dziś dokumentacji) kilkakrotnie zmieniał się podział administracyjny naszego kraju a pomiędzy kolejnymi reformami, w wyniku których następowały np. zmiany ilości, nazw i obszarów województw, również następowały zmiany (np. znikały gminy, powstawały gromady, gminy przywracano itd.). Częstą sytuacją jest, iż materiał zarejestrowany np. w latach ’60-tych XX w. był opisywany przez dokumentalistę dopiero w latach ’70-tych i posługiwano się nowymi mapami lub spisami miejsc.
Z tego powodu jednym z najważniejszych a zarazem najtrudniejszych elementów wieloetapowego projektu Polska muzyka tradycyjna – dziedzictwo fonograficzne. Stan aktualny, zachowanie, udostępnianie są prace badawcze, analityczne, redaktorskie i korektorskie skoncentrowane na omawianym problemie.
Ich zasadniczym celem jest takie opracowanie metadanych opisujących nagrania, by informacje o miejscu nagrania, miejscu gdzie urodził się i mieszkał wykonawca ale też o miejscu skąd pochodzi dany wariant pieśni czy melodii były jednoznaczne i wyszukiwalne.
W 2021 r. zakończyliśmy istotny etap prac związanych z geomappingiem. System Etnofon został wyposażony w dedykowaną, stworzoną w wyniku wnikliwych analiz zgromadzonego materiału i na potrzeby repozytorium bazę danych miejsc, która jest stale uzupełniana w miarę opracowywania nowych zasobów. Obecnie trwają prace, których celem jest zastąpienie dawnej wersji prezentacji danych nową formą deskrypcji. Choć krok milowy został osiągnięty przed nami jeszcze wiele pracy…
dr Jacek Jackowski