Pracownia „Archiwum Etnolingwistyczne” Instytutu Filologii Polskiej Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie
Pl. Marii Curie-Skłodowskiej 4A/205
20-031 Lublin
https://www.umcs.pl/pl/ifp.htm
Historia Archiwum Etnolingwistycznego, początkowo związanego z Zakładem Języka Polskiego, następnie, do 2008 r. z Zakładem Tekstologii i Gramatyki Współczesnego Języka Polskiego UMCS sięga 1960 r. Wówczas to, z inicjatywy Jerzego Barmińskiego, rozpoczęto akcję rejestrowania i zbierania gwar i folkloru Lubelszczyzny. Jest to najbogatszy w skali całego kraju zbiór nagrań dokumentujących gwarę i folklor słowny. W zbiorach, obejmujących zwłaszcza nagrania mówionych tekstów folklorystycznych nie brak również pieśni: „Materiały z nagrań terenowych są różnorodne. Początkowo dokumentowano głównie potoczne teksty gwarowe oraz artystyczną prozę ludową: bajki, legendy i podania, opowiadania wierzeniowe i wspomnieniowe, anegdoty; z czasem także przysłowia, zagadki, pieśni zarówno o tematyce świeckiej (np. pieśni żołnierskie, sieroce, kołysanki), jak i religijne (np. pieśni za obrazem, pieśni o papieżu – Polaku)” – piszą o zbiorze Beata Maksymiuk-Pacek i Anna Michalec.
Na podstawie nagranych zbiorów pieśniowych, ich transkrypcji oraz dostępnych publikacji i zapisów (archiwum gromadzi również kopie zeszytów z pieśniami ręcznie spisywanymi od informatorów) utworzono kartotekę polskich pieśni ludowych (tzw. „duża” kartoteka, licząca ok. 54 tys. kart obejmuje repertuar ogólnopolski, w tym teksty z Dzieł Wszystkich Oskara Kolberga, zaś „mała” obszar Lubelszczyzny). Dla zapisów pieśni stosuje się perforowane karty typu K2BPN, które są segregowane alfabetycznie oraz gatunkowo. Stopniowo, wraz z rozwojem technik komputerowych, rozpoczęto stosowanie dla klasyfikowania i systematyzowania materiałów folklorystycznych technikę języka deskryptywno-fesetową. Nagrania z badań terenowych, realizowanych zwłaszcza na Lubelszczyźnie i na terenach południowo-wschodniej Polski na taśmach magnetofonowych i kasetach VHS stanowiły bazę dla „małej” kartoteki. Pierwsze trzy dekady funkcjonowania archiwum zaowocowały zebraniem materiału dokumentacyjnego na 541 taśmach magnetycznych z ponad 350 miejscowości.
Do 1999 r. rejestracji dokonano w ponad 500 miejscowościach Lubelszczyzny a materiał zapisano na ponad 1100 taśmach magnetofonowych i 44 taśmach VHS. Aktualnie w archiwum znajdują się łącznie ok. 1793 nośniki dźwięku, nagrane podczas badań terenowych: taśmy szpulowe, kasety magnetofonowe, płyty CD oraz 65 taśm video typu VHS. Nagrania tekstów dokonane w terenie, sygnowane w sposób ciągły (TN-1, TN-2 itd.) opatrzone są protokołami, sporządzanymi z reguły podczas nagrania oraz inwentarzami – spisami ich zawartości. Protokoły zawierają podstawowe informacje o dacie, miejscu nagrania, wykonawcy, nagranym materiale cechach wykonawczych itp. zaś inwentarze, prócz metryczek uwzględniają również dane techniczne o nagraniu. Metryczki uwzględniają numer i stronę taśmy w zbiorze TN, dane o miejscu i dacie nagrania, dane o osobie prowadzącej eksplorację i indagację a także o transkrybentach, dane o wielkości taśmy i prędkości przesuwu oraz informacje o wykonawcach. Po metryczce uwzględniony jest spis zawartości nagrania numerowany kolejno, wg nagrania, cyframi arabskimi, a każda storna taśmy numerowana jest od jedynki. W archiwum znajduje się orientacyjnie ponad 12 tysięcy nagranych pieśni. Wśród nagrań są również – choć w mniejszej ilości – utrwalenia muzyki instrumentalnej. „Zbiór muzyczny jest zróżnicowany; zawiera zarówno starszą, tradycyjną warstwę folkloru, jak również melodie nowe, często szlagierowe. W zdecydowanej większości składa się z nagrań wokalnych (soliści, zespoły wokalne), po części także wokalno-instrumentalnych” – pisze o nagraniach Grażyna Bączkowska. Metodę porządkowania materiału scharakteryzowały Beata Maksymiuk-Pacek i Anna Michalec: „Każdy tekst pieśni, wiersza, przemowy stanowi odrębną jednostkę i otrzymuje kolejny numer w inwentarzu, do którego wpisywany jest pod swoim incipitem w brzmieniu fonetycznym ogólnopolskim (z zachowaniem cech gwarowych: morfologicznych, leksykalnych, składniowych). […] Przyśpiewki segmentowane są według kryteriów tekstowych, nie muzycznych. Głównym kryterium jest temat, adresat. Jeśli przyśpiewki łączą się w cykl (np. przyśpiewki do panny młodej, czy są to przyśpiewki dialogowane) nadajemy im jeden (kolejny) numer dla każdego cyklu, wyodrębniając jednocześnie każdą z nich na niższym poziomie poprzez dodatkowy, literowy wyróżnik. […] Przy obrzędach, zwyczajach, widowiskach zastosowano opis dwupoziomowy: ogólniejszy z nazwą obrzędu czy widowiska (np. wesele, jasełka), drugi szczegółowy obejmujący teksty wchodzące w skład obrzędu”.
Pracownia posiada również kopie nagrań z Ogólnopolskiego Festiwalu Kapel i Śpiewaków Ludowych w Kazimierzu n. Wisłą, kopie nagrań kolęd z Archiwum Polskiego Radia w Warszawie, kopie nagrań z Lubelskiego z lat ’50. XX w. z Instytutu Sztuki PAN a także drugi egzemplarz nagrań terenowych zrealizowanych w ramach współpracy obu instytucji, kopie nagrań od instytucji kultury, prywatnych zbieraczy i dokumentalistów a także nagrania kolęd zrealizowane wśród Polonii francuskiej i na Wileńszczyźnie, Białorusi i Ukrainie. Obok nagrań zdjętych „ze sceny” lub „wywołanych” w sytuacjach np. indagacji, cenną część archiwum stanowią tzw. nagrania „z podsłuchu” – np. zapisy autentycznych obrzędów (wesele, pogrzeb). Pracownia posiada również Archiwum Historii Mówionej (sygnatury TN/AHM, 113 nagrań dźwiękowych i video oraz ich transkrypcje) a także bazy i kartoteki. Archiwum, jako jednostka instytucji naukowej, służy przede wszystkim celom naukowym, dydaktycznym i edytorskim (prace naukowe, monografie, m.in. Lubelskie, red. Jerzy Bartmiński, Lublin 2011, stanowiące 4 część serii Polska Pieśń i Muzyka Ludowa. Źródła i materiały pod red. Ludwika Bielawskiego, serii zwanej „nowym Kolbergiem”) i jest zbiorem otwartym, wzbogacanym sukcesywnie o nowe dokumenty. Choć inwentarze taśm zaczęto wpisywać do pamięci komputera już od 1998 r. do dziś nie powstał kompletny elektroniczny katalog zasobów archiwum. Koniec lat 90 ub. wieku to również początki digitalizacji nagrań i plany publikacji internetowych. Do chwili obecnej przegrano na CD 500 taśm archiwalnych. Pracą digitalizacyjną zajmuje się osoba pełniąca obowiązki informatyka. Zasoby Archiwum są udostępniane zainteresowanym za zgodą kierownika Pracowni prof. Jerzego Bartmińskiego. Prócz środowiska naukowego, zbiory cieszą się dużym zainteresowaniem towarzystw regionalnych, miłośników folkloru czy twórców folkowych, np. Orkiestra św. Mikołaja, Kapela Drewutnia, kilka nagrań wykorzystał Joszko Broda w albumie Na dunaj. Kolędy ze Wschodu.
Dokumentację Pracowni „Archiwum Etnolingwistyczne” Instytutu Filologii Polskiej Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie w ramach projektu Polska muzyka tradycyjna – dziedzictwo fonograficzne digitalizowały i opracowywały Angelika Fierka, Kamila Pozimka i Anna Walkowiak. Prace są kontynuowane.
Zasoby Pracowni „Archiwum Etnolingwistyczne” Instytutu Filologii Polskiej Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie można znaleźć w repozytorium wpisując w pole SYGNATURA przedrostek PAEUMCS lub w pole ARCHIWUM (dla rejestru NOŚNIKI) nazwę, lub fragment nazwy zasobu.
Zob. więcej:
Beata Maksymiuk-Pacek, Archiwizacja materiałów terenowych w Pracowni „Archiwum Etnolingwistyczne” UMCS i ich wykorzystanie do badań naukowych, w: Polska muzyka tradycyjna – dziedzictwo fonograficzne. Stan aktualny, zachowanie, udostępnianie, Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk, Stowarzyszenie Liber Pro Arte, Tom II, Warszawa 2019, s. 129-141.
Jacek Jackowski, Archiwa dźwiękowe – zasób i dostępność, w: Raport o stanie tradycyjnej kultury muzycznej, red. Weronika Grozdew-Kołacińska. Warszawa 2014: Instytut Muzyki i Tańca, s. 108-150.