W roku 2014, w którym świętowaliśmy jubileusz dwusetnej rocznicy urodzin Oskara Kolberga – zakończyłem prace nad pierwszą częścią książki Zachować dawne nagrania. Zarys historii dokumentacji fonograficznej i filmowej polskich tradycji muzycznych i tanecznych1, a także dokonałem wstępnej analizy zasobu i dostępności nagrań archiwalnych dokumentujących polskie tradycje muzyczne, której wyniki zostały opublikowane w jubileuszowym Raporcie2. Powstawał jednocześnie tekst podsumowujący prace i przemiany w Zbiorach Fonograficznych Instytutu Sztuki PAN po dekadzie funkcjonowania tej historycznej kolekcji w rozwijającej się rzeczywistości cyfrowej.3 Uświadomiłem sobie wówczas jak niewiele – paradoksalnie, w epoce nieograniczonego dostępu do informacji – wiemy o naszym etno-fonograficznym dziedzictwie narodowym, zarówno archiwalnym jak i współczesnym. Uświadomiłem sobie, iż pomimo upływu wieku, nie posunęliśmy się naprzód w wielu kwestiach już dawno podkreślanych przez uczonych, którzy tworzyli na gruncie polskim podwaliny, jakże opóźnionej względem Europy (skutkiem niewoli narodowej), nowoczesnej muzykologii porównawczej i etnografii muzycznej, wykorzystującej wówczas do tworzenia źródeł badawczych fonograf. Wśród tych uczonych wymieńmy Adolfa Chybińskiego, Juliusza Zborowskiego, Łucjana Kamieńskiego, Juliana Pulikowskiego. Ich wkład w historię polskiej etno-fonografii opisałem w książce Zachować dawne nagrania. Szczególne wrażenie wywarły na mnie myśli sformułowane przez Juliusza Zborowskiego, zapewne jeszcze przed odzyskaniem niepodległości, a opublikowane w okresie międzywojennym, m.in. zdanie: “Nie mamy […] centralnej placówki, kolekcjonującej całość ludowej polskiej muzyki, nie mamy »polskiego archiwum fonograficznego«” 4.
W roku 2014 takiej placówki nadal nie mieliśmy… Wiedza osób zainteresowanych, w tym nawet specjalistów, na temat dostępności nagrań archiwalnych jako źródeł do badań ograniczała się wówczas do świadomości o istnieniu najstarszej i największej polskiej kolekcji nagrań historycznych muzyki tradycyjnej – Zbiorów Fonograficznych Instytutu Sztuki PAN (ok. 150 tys. nagrań) oraz kilku innych zbiorów, m.in. kolekcji Instytutu Muzykologii KUL, Pracowni „Archiwum Etnolingwistycznego” UMCS a także archiwów radiowych.
Wspominam rozmowy z prof. Janem Stęszewskim, który niejednokrotnie zgłaszał postulat, czy nie należałoby, po pół wieku, ponownie zorganizować ogólnopolską Akcję Zbierania Folkloru Muzycznego, której plon z lat 1950-1954 stanowi fundament wspomnianych Zbiorów Fonograficznych ISPAN.
Juliusz Zborowski (1888-1965) i Adolf Chybiński (1880-1952). Zakopane 1927 r. Fot. Marceli Skibka. Fotografia ze zbiorów Muzeum Tatrzańskiego im. Dra Tytusa Chałubińskiego w Zakopanem.
Jan Stęszewski (1929-2016). Fot. Piotr Dahlig, Radziejowice 1991 r.
Ekipa Kielecka Akcji Zbierania Folkloru Muzycznego podczas realizacji nagrań. Słupia pow. Jędrzejów, maj 1952 r. Autor zdjęcia nieznany. Fotografie ze Zbiorów Fonograficznych Instytutu Sztuki PAN.
Postulat ten jest jak najbardziej słuszny, jednak nie możemy zapominać, iż w drugiej połowie minionego stulecia, zwłaszcza od lat 70., dostępność sprzętu nagraniowego wzrastała, zaś nagrywanie stawało się coraz bardziej popularną aktywnością wielu badaczy i regionalistów.
O ile jeszcze w latach 50. Państwowy Instytut Sztuki tylko dzięki współpracy z Polskim Radiem mógł liczyć na wsparcie techniczne w celu zrealizowania szeroko zakrojonego przedsięwzięcia dokumentacyjnego, o tyle kilkanaście lat później już niemal każdy etnomuzykolog, etnograf czy folklorysta mógł realizować swoje nagrania dzięki rosnącej popularności i dostępności magnetofonu, choć początkowo nadal było to wyzwaniem dość kosztownym (czego jednak nie robi się dla realizacji pasji!). Instytucji i osób oddanych sprawie było wielu: Roderyk Lange, Jarosław Lisakowski, Anna Szałaśna, Franciszek Kotula, Aranuta Ada Radzikowska, Wacław Tuwalski, Marta Brzuskowska, Wanda Księżopolska, Maryna Okęcka-Bromkowa, Piotr Dahlig i wielu innych.
A zatem, choć pozornie niezależne prace dokumentacyjne instytucji i badaczy nie były scentralizowane, i nierzadko miały charakter indywidualny, to jednak zwykle oparte były w znacznym zakresie na modelu metodologicznym wypracowanym przez Jadwigę i Mariana Sobieskich oraz wielu ich współpracowników, którzy wzięli udział w Akcji. Dlatego przedstawiłem propozycję5, że – zanim zorganizujemy powtórną ogólnopolską Akcję Zbierania Folkloru Muzycznego – należy skoncentrować wysiłki na rozpoznaniu, identyfikacji, zbadaniu, digitalizacji, opracowaniu, archiwizacji i scentralizowaniu już istniejącego dziedzictwa etno-fonograficznego w jednym ogólnopolskim repozytorium cyfrowym6. Jest to nadrzędny cel projektu Polska muzyka tradycyjna – dziedzictwo fonograficzne. Stan aktualny, zachowanie, udostępnianie.
dr Jacek Jackowski – autor i koordynator projektu
Polska muzyka tradycyjna – dziedzictwo fonograficzne.
Stan aktualny, zachowanie, udostępnianie.
